en cok satan kitaplar listesinde haftalarca birinci sirada yer alan
freakonomics kitabinin yazari steven levitt, yaklasık bir yil once new
york times da, yale universitesinde yapilan cok ilginc bir arastirma
hakkinda
ses getiren bir yazi yazdi. yazinin ve arastirmanin ilginc olmasinin
nedeni,
bu arastirma para ve maymunlarla ilgili.
keith chen, yale universitesinde ekonomi bolumunde gorev yapan bir
profesor.
keith chen in arastirmasi;

maymunlara, para kullanmayi ogretmek ve bunun
sayesinde topladigi bilgileri, bizlerin yani insanlarin, para ile olan
iliskisini karsilastirip, cesitli sonuclar cikarmak. arastirma, yale
universitesinin maymun laboratuarinda basliyor.

bu laboratuarda 7 adet
capuchin maymunlari, bir ana ve bircok kucuk deney kafeslerinde, para
kullanmayi ogreniyorlar. para olarak, gumus renkli, somun kullaniliyor.
surec gayet basit. ana kafesten bir maymun alinip, deney kafesine
koyuluyor. bu maymuna para adini verdikleri somun veriliyor. maymun
oncellikle bu
somunu kokluyor, agzina goturuyor. bu asamada bir tepsi icinde cesitli
yiyecekler getiriliyor: elma, uzum ve jell-o. amac, bu 7 maymunun her
birinin sevdigi yiyecek turunu bulmak ve bu yiyecegi elde etmek icin
parayi kullanmalarini saglamak. deney kafesindeki maymun elmayi seciyor.
arastirmacilar, maymuna elmayi vermeden once, elinden parayi alip,
maymuna yiyecegi veriyorlar.

bu surec haftalarca suruyor ve maymunlar birkac hafta sonra,
ellerindeki somunun yani paranin gucunu anlamaya basliyorlar.
maymunlar paranin kullanimini; arastirmacilar, en cok tercih edilen
yiyecegi ogrendikten sonra, yeni bir surec basliyor: fiyatlandirma. bu
yeni
surecteki amac, maymunlarin, biz insanlar gibi rasyonel kararlar verip
vermedigini
bulabilmek. boylece arastirmacilar, bircok maymunun tercihi olan
jell-o nun fiyatini iki somun, elmanin fiyatini yarim somun ve uzumun
fiyatini ise
bir somun yapiyorlar. bulduklari sonuc ise gercekten ilginc. maymunlar,
deney
sirasinda, biz insanlar gibi para harcama konusunda cogu zaman rasyonel
davraniyorlar. parasini, en cok yiyecek alabilecegi sekilde harcamaya
basliyorlar. maymunlar, 1 somun verip, 2 dilim elma almayi, fiyati 2
somun olan bir adet jell-o ya tercih etmeye basliyor.

buraya kadar her sey guzel! gunlerden bir gun, yine ana kafesten, deney
kafesine alinan maymun, deney kafesindeki bir tepsi icinde bulunan 12
somunu gorup, aniden cilgina donuyor. paralarin bulundugu tepsiyi
kapip, ana
kafese firlatiyor ve kendisini de ana kafese atiyor. ana kafesteki butun
maymunlar bir anda gokten para yagdigini gorup, yere dusen paralari
kapismaya
basliyorlar. levitt, bunu yazisinda maymun tarihinde gerceklesen ilk
"banka soygunu"(maymunun tepsiyi calmasi) ve "hapishane kacisi"
(maymunun deney kafesinden, ana kafese kacisi) olarak tanimliyor.
butun bu kaos icinde arastirmacilar, ana kafesteki maymunlardan parayi
geri almaya calisiyor. olay biraz yatistigi bir anda keith chen, hic
gormemeyi
tercih ettigini soyledigi bir olaya sahit oluyor: erkek maymunlardan
biri, disi maymunlardan birine yaklasip, ona elinde bulunan somunlardan
birini
veriyor ve bunun karsiliginda disi maymun, erkek maymunun seks teklifini
kabul ediyor! ısin ilginc yani bu iki maymunun "isi" bittikten sonra,
disi maymun "kazandigi" parayi arastirmaciya getirip, bununla uzum almaya
calisiyor. chen, bu olayi maymun tarihindeki ilk "fuhus" olarak
tanimliyor.
universitenin arastirma etik bolumu, maymunlar uzerinde yapilan para
arastirmasinin, maymunlarin yasam kosulunu, degerlerini ve gundelik
yasamlarini tamamen degistirdigi ve zedeledigi gerekcesiyle, arastirmayi
iptal edip, maymunlara para verilmesini yasakliyor. .